300.000 bomenplan Schagen

Opdrachtgever: Gemeente Schagen
Opdracht: Bomenplan Schagen, onderdeel programma ‘Schagen groeit door’.
Ontwerpteam: Martijn Al Landschapsarchitect en René Kuiken
Projectteam Schagen: Bas Slijkerman, Florus Dijkema, Niels Dekker, Miriam van Loenhout, Arjen Woning, Niek Witteveen, Sven van Nieuwenhoven.
Status: In uitvoering, vastgesteld door het college in juli 2020.
Opgenomen in Jaarboek Landschapsarchitectuur en stedenbouw 2021

De biodiversiteit en landschappen in Nederland staan onder druk, mede als gevolg van schaalvergroting en intensief agrarisch grondgebruik. Overheden en burgers maken zich zorgen over hun leefomgeving. Er gaan dan ook steeds meer stemmen op om te investeren in groen. Gemeente Schagen heeft het voornemen om het tij te keren door het planten van 300.000 nieuwe bomen. Waarmee de variatie in het landschap wordt vergroot, de biodiversiteit verbeterd en de leefbaarheid van de gemeente versterkt. Maar hoe plant je zoveel bomen in een cultuurhistorisch waardevol en open landschap? Een recent opgestelde landschapsvisie geeft hiervoor de richting.

Achteruitgang biodiversiteit en variatie in het landschap
Een van de oorzaken van de achteruitgang in biodiversiteit is de intensivering en schaalvergroting van de landbouw. Tijdens de ruilverkavelingen die met name na de Tweede Wereldoorlog plaats vonden werden kleine boerenkavels gecombineerd tot enorme velden. Daarbij werden vele sloten gedempt en kleinschalige landschapselementen als bomen en bosschages verwijderd. Meer recent hebben veel bomen te lijden gehad van ziektes. Zo is een deel van de voor de kuststrook van Schagen zo kenmerkende hakhoutbossen geveld door iepenziekte en zijn er rijen essen gekapt vanwege essentaksterfte. Het landschap wordt steeds eenvormiger waardoor de biodiversiteit en variatie in het landschap blijven afnemen.

Versterk leefbaarheid voor mens en dier
Werken aan leefbaarheid is multifunctioneel. Het vergroten ervan biedt namelijk kansen voor het creëren van een mooie, aantrekkelijke leefomgeving, een verbetering van het vestigingsklimaat voor bedrijven en bewoners, een uitbreiding van het recreatieve palet en een versterking van de eigen identiteit van de gemeente. Door te investeren in landschap en biodiversiteit vergroot je de leefbaarheid. Een gevarieerde biodiverse woon- en werkomgeving heeft kwaliteit, is aantrekkelijk en aangenaam om in te verblijven en recreëren. Dat vertaalt zich ook in economische voordelen. Gemeente Schagen kenmerkt zich door twee gezichten. Aan de kust, in de zomer en weekenden een recreatief gezicht. In het achterland en doordeweeks een agrarisch gezicht. De gemeente wil minder een tweedeling. Een onderliggende opgave van dit project is om die twee werelden meer te verenigen en ook het achterland aantrekkelijk te maken voor recreatie en toerisme. Gemeente Schagen erkent het belang om te investeren in een groene leefomgeving en ziet de brede potentie die het kan hebben. En heeft zich daarom tot doel gesteld 300.000 bomen te planten.

Een gebiedseigen en uitvoeringsgerichte landschapsvisie.
De onlangs opgestelde landschapsvisie voor de gemeente Schagen geeft een gebiedseigen en uitvoeringsgericht antwoord op de vraag hoe die 300.000 bomen in het cultuurhistorisch waardevolle en open landschap een plek kunnen krijgen. Gemeente Schagen is groot en bestaat in hoofdzaak uit vier verschillende landschapstypen. Provincie Noord-Holland heeft in de vorm van het uiterst informatieve document ‘Leidraad Landschap & Cultuurhistorie’ inzichtelijk gemaakt met welke landschappelijke en cultuurhistorische waarden er rekening gehouden moet worden bij het inpassen van ruimtelijke ontwikkelingen per landschapstype. Dit document gaat onder andere in op het behoud van waardevolle zichten en openheid en het versterken van de lange lijnen in de Zijpe- en Hazepolder. Het versterken van de afwisseling in het mozaïek landschap van West Friesland West. De wens voor het zichtbaar maken van Callantsoog als voormalig eiland. En tot slot het respecteren van de weidsheid van de Koegraspolder.
Besloten is om het laadvermogen van het landschap leidend te laten zijn bij het uiteindelijke aantal bomen. 300.000 bomen is geen vaststaand getal, het geeft de ambitie van het project weer. Het aantal is ook multi-interpretabel. Ga je bijvoorbeeld uit van een volgroeid bos met zo´n 200 bomen per hectare of van een net aangeplant bos met ongeveer 5000 bomen per hectare? In de landschapsvisie wordt gesteld dat de bomen ook struiken of andere landschapselementen kunnen zijn. Een combinatie van verschillende typen groen heeft zelfs de voorkeur omdat juist de overgangen tussen groentypen veel ecologische waarde hebben.

Strategische aanpak
Bovenstaande uitgangspunten hebben geleid tot het opzetten van landschappelijke bouwstenen. Specifiek voor de verschillende landschappen, onderverdeeld in de kenmerkende ruimtelijke elementen; lijnen, erfbeplanting en specials. Ruimtelijke elementen die onderdeel uitmaken van het cultuurhistorisch waardevol landschap. Deze bouwstenen brengen de mogelijkheden die passen in het landschap in beeld en laat de keuzemogelijkheden zien. De bouwstenen blijken een toepasbaar flexibel middel die fasering in tijd en proces mogelijk maakt. Het geeft bedrijven en bewoners handvaten om ook zelf projecten te initiëren. Dit laatste is belangrijk omdat de gemeente relatief weinig grond in het bezit heeft. De landschapsvisie vraagt een actieve en telkens wisselende rol van de gemeente. En soms blijft de rol van de gemeente beperkt tot advies of in het in overleg met grondeigenaren vastleggen van groen in beleid. Soms trekt de gemeente een grote rol naar zich toe zoals bij de aankoop van gronden voor realisatie van een bos. De belangrijkste taak is actief en transparant mensen en projecten verbinden. Een mooi voorbeeld daarvan is het herstel van een aantal hakhoutbossen. Het initiatief daarvoor kwam van een groep enthousiaste bewoners. Hoogheemraadschap en een
betrokken agrariër stelden hun grond ter beschikking. De gemeente bracht de verschillende partijen bij elkaar en borgt de herstelde hakhoutbossen in het beleid. De vastgestelde landschapsvisie blijkt een zeer bruikbaar middel te zijn waarmee de verschillende stakeholders (o.a. gemeente, hoogheemraadschap, bedrijven en burgers) kunnen werken aan de transformatie van het landschap om zo de leefbaarheid voor mens en dier te versterken.

Versterkt landschap
Aan de hand van de bouwstenen wordt gefaseerd gewerkt aan een groen raamwerk, waarmee het onderscheid tussen de vier landschappen beter afleesbaar wordt. De lange lijnen van de Haze- en Zijpepolder worden aangezet met stevige groenstructuren haaks op de kust en het herstel van hakhoutbos evenwijdig aan de kust. Het fijnmaziger mozaïeklandschap in West Friesland west wordt versterkt door het planten van rijen bomen en heesters langs wegen. De Koegraspolder behoudt zijn karakteristieke openheid, in dit landschap beperkt nieuw groen zich tot het met erfbeplanting omsluiten van de XXL-schuren. Met uiteindelijk een versterkt landschap als resultaat. Een groene woon- en werkomgeving, aantrekkelijker voor recreatie en toerisme en een vergrote biodiversiteit.